«Στον Κόσμο της Κύπρου, Μνήμη και Αγάπη …Κύπρον, ου μ’ εθέσπισεν…» (Γ. Σεφέρης, Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γ’) Ο Σεφέρης πρωτογνώρισε τον κόσμο της Κύπρου το 1953. Γοητεύτηκε από τους μύθους και την Ιστορία της, φωτογράφησε μνημεία και λεπτομέρειες από εκκλησίες αρχιτεκτονική, εκφράσεις της Παράδοσης. Σχεδόν ταυτίστηκε με το νησί. Ως Σμυρνιός ένιωθε ισχυρούς δεσμούς μαζί του, αφού και η Κύπρος και η Ιωνία, αποτελούν τον αλύτρωτο Ελληνισμό, με πανάρχαια Ελληνική παράδοση, τέχνη και γραμματεία. Ο Σεφέρης μέχρι το 1953 ένιωθε πρόσφυγας, ταξιδιώτης. Μα όταν πάτησε πόδι στην Κύπρο ένιωσε νέος Τεύκρος, είδε τη μεγαλόνησο ως νέα πατρίδα, ως δεύτερη Σμύρνη. Η συλλογή του Σεφέρη «Κύπρον ου μ’ θέσπισεν…» αναφέρεται στην Κύπρο την οποία αγάπησε στις 3 επισκέψεις του στο διάστημα 1953-56 . Η φράση είναι παρμένη απ’ την τραγωδία «Ελένη», του Ευριπίδη. Την είπε ο Τεύκρος μετά την άλωση της Τροίας όταν ο Απόλλων του όρισε να εγκατασταθεί στην Κύπρο: ‘…εςγηνεναλίανΚύπρον, ου μ’ θέσπισενοικείν Απόλλων’. Με τη φράση ο ποιητής υπονοεί πως ήταν γραφτό να γνωρίσει την Κύπρο. «Τα ποιήματα της συλλογής αυτής’ γράφει σε επεξηγηματικό σχόλιό του ‘μου δόθηκαν το φθινόπωρο του 53 όταν ταξίδεψα πρώτη φορά στην Κύπρο. Ήταν η αποκάλυψη ενός κόσμου και ήταν ακόμη η εμπειρία ενός ανθρώπινου δράματος, που όποιες και να’ ναι οι σκοπιμότητες της καθημερινής συναλλαγής, μετρά και κρίνει την ανθρωπιά μας. Ξαναπήγα στο νησί το 54…. Και συλλογιζόμουν πως αν έτυχε να βρω στην Κύπρο τόση χάρη, είναι ίσως γιατί το νησί αυτό μου έδωσε ό,τι είχε να μου δώσει σ’ ένα πλαίσιο αρκετά περιορισμένο για να μην εξατμίζεται, όπως στις πρωτεύουσες του μεγάλου κόσμου, η κάθε αίσθηση και αρκετά πλατύ για να χωρέσει το θαύμα. Είναι περίεργο να το λέει κανείς σήμερα. Η Κύπρος είναι ένας τόπος όπου το θαύμα λειτουργεί ακόμα». Το θαύμα αυτό προσπαθεί να ‘εισάξει’ στην ποίησή του.
Η Ποιητική Συλλογή «Κύπρον ου μ’ θέσπισεν…» μετονομάστηκε σε ‘ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΣΤΡΩΜΑΤΟΣ Γ’ και περιέχει τα ακόλουθα 18 ποιήματα που ο Σεφέρης τα ως ειδική ενότητα στη συνολική Συλλογή του.
Αγία Νάπα Α’, Όνειρο, Λεπτομέρειες στην Κύπρο, Επικαλέω τοι τον θεόν…, Ελένη, Αγία Νάπα Β’, Μνήμη Α’, Ο Δαίμων της Πορνείας, Στα περίχωρα της Κερύνειας, Πραματευτής από τη Σιδώνα, Τρεις μούλες, Πενθεύς, Νεόφυτος ο Έγκλειστος μιλά…, Μνήμη Β’, Σαλαμίς της Κύπρος, Ευριπίδης Αθηναίος, Έγκωμη, Οι γάτες του Άη Νικόλα, Ποίημα ‘Ελένη’
Στο ποίημα ‘Ελένη’ ο Σεφέρης συμπλέκει πραγματικότητα με μύθο, και συγκεκριμένα τη συναισθηματική κατάσταση και τις σκέψεις του με τα αντίστοιχα του Τεύκρου καθώς έρχεται στην Κύπρο διωγμένος από την πατρίδα του Σαλαμίνα, με τη λήξη του Τρωϊκού Πολέμου. Η συνάντησή του εδώ με την Ελένη, φέρνει τον ήρωα αντιμέτωπο με τη τραγική διαπίστωση πως ο δεκαετής πόλεμος με τους χιλιάδες νεκρούς έγινε για ένα είδωλο, για ένα σύννεφο, αφού η πραγματική Ελένη δεν έφτασε ποτέ στην Τροία. Ο Γιώργος Σεφέρης φτάνει στην Κύπρο το 1953, έχοντας βιώσει τις τραγικές για την Ελλάδα συνέπειες του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου και φυσικά του Εμφυλίου Πολέμου. Οι Έλληνες πλήρωσαν βαρύ αιματηρό τίμημα σε ανθρώπινες ζωές, όπως και παλιά, το 1922, στην πατρίδα του ποιητή, την Ιωνία. Το 1953, στην Κύπρο, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος έχει ξεκινήσει προσπάθειές για να τερματιστεί η Αγγλική κυριαρχία. Ο ποιητής, ως έμπειρος πρέσβης, αντιλαμβάνεται τα προμηνύματα ενός νέου πολέμου. Η αντιπολεμική διάθεση του Σεφέρη εκφράζει απλώς τη γενική σκέψη του πως ‘κάποτε πρέπει να τελειώσουν οι πόλεμοι με τις αμέτρητες εκατόμβες των νεκρών’. Η φωνή του ποιητή διαπλέκεται με τη φωνή του Τεύκρου, με το κελάηδημα των αηδονιών να λειτουργήσει ως το σημείο ένωσης των δυο εποχών και μοτίβο που συνέχει δομικά τις τρεις ενότητες του ποιήματος. Όμως, το γλυκό κελάηδημα των αηδονιών της γαλήνιας φύσης βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τα συναισθήματα του ποιητή και του Τεύκρου. Οι τελευταίοι στίχοι συνιστούν το φιλοσοφικό και πολιτικό συμπέρασμα του Σεφέρη, ό,τι οι άνθρωποι δεν μαθαίνουν από τα λάθη τους, έστω και αν υπέφεραν από πλάνες, εξαπατήσεις και καταστροφές. Πιθανό να εξαπατηθούν και οι απόγονοι, έστω και αν γνωρίζουν τι έπαθαν οι πρόγονοί τους, έστω και αν ‘έχουν δει τον ποταμό Σκάμαντρο να ξεχειλάει κουφάρια…καιπως τόσος πόνος τόση ζωή πήγαν στην άβυσσο’ χωρίς κανέναν λόγο. Θα πολεμήσουν ξανά ‘για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη.’ Παραλογισμός, ματαιότητα, αφού οι ισχυροί θα ωθούν πάλι τους μικρούς σε πόλεμο. Στο ποίημα ο Σεφέρης βλέπει τον δόλο της Αγγλίας να υποσκάπτει τον Κύπριο αγώνα.
-Γ. Σεφέρης: “…Μεγάλος πόνος είχε πέσει στην Ελλάδα. Τόσα κορμιά ριγμένα στα σαγόνια της θάλασσας στα σαγόνια της γης. τόσες ψυχές δοσμένες στις μυλόπετρες, σαν το σιτάρι… Δακρυσμένο πουλί, στην Κύπρο τη θαλασσοφίλητη… δεν το ‘χει μες στη μοίρα του ν’ ακούσει μαντατοφόρους που έρχουνται να πούνε πως τόσος πόνος τόση ζωή πήγαν στην άβυσσο για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη. (απόσπασμα από το ποίημα «Ελένη»)
*Ακούστε μελοποιημένο το ποίημα του Γ. Σεφέρη, «Αγιανάπα Β’ (Κάτω από τη γέρικη συκομουριά) τραγουδισμένο από τη Νένα Βενετσάνου.
"Ελένη" Δακρυσμένο πουλί, στην Κύπρο τη θαλασσοφίλητη που έταξαν για να μου θυμίζει την πατρίδα, άραξα μοναχός μ’ αυτό το παραμύθι, αν είναι αλήθεια πως αυτό ειναι παραμύθι, αν είναι αλήθεια πως οι ανθρώποι δε θα ξαναπιάσουν τον παλιό δόλο των θεών· αν είναι αλήθεια πως κάποιος άλλος Τεύκρος, ύστερα από χρόνια, ή κάποιος Αίαντας ή Πρίαμος ή Εκάβη ή κάποιος άγνωστος, ανώνυμος, που ωστόσο είδε ένα Σκάμαντρο να ξεχειλάει κουφάρια, δεν το ’χει μες στη μοίρα του ν’ ακούσει μαντατοφόρους που έρχουνται να πούνε πως τόσος πόνος τόση ζωή πήγαν στην άβυσσο για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη
OMIΛΙΑ ΕΛΥΤΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ Μου δόθηκε η ευκαιρία στους πέντε μήνες που πέρασα στην Κύπρο το καλοκαίρι του '70, να την τριγυρίσω όλη, να δω τα αρχαία της, τα Βυζαντινά της, τα σημερινά της, σε αδιάσπαστη συνέχεια, σε αδιάσπαστη ενότητα ανάμεσα τους και ανάμεσά στο τοπίο. Αυτό έχει μεγάλη σημασία. Με εντυπωσίασε και μου έδωσε μια βαθιάν ικανοποίηση, θα έλεγα μιαν επαλήθευση της ταυτότητάς μου σαν μέλους μιας κοινότητας που σαν Γένος επέτυχε πάντοτε. Να γιατί είμαι υπερήφανος ασκώντας μια τέχνη που χρησιμοποιεί ακριβώς αυτό το όργανο. Και να γιατί μου έδωσε τόση ικανοποίηση η συμβίωσή μου με την πραγματικότητα της Κύπρου. Γιατί βρήκα τα «ανάλογα» της γλώσσας αυτής, έξω από κάθε ιστορική ή πολιτική σκοπιμότητα, σ' αυτή τη «μνήμη» που την κουβαλάτε και την εξωτερικεύετε όλοι σας και που είναι μαρτυρία ενός ανεπανάληπτου πολιτισμού Μου επεφύλαξε η τύχη την τιμή να γνωρίσω τον Εθνάρχη Μακάριο σε μιαν από τις κορυφαίες στιγμές της δράσης του. Και την θλιβερή τιμή να παραστώ εχθές στην επιμνημόσυνη δέηση για ανάπαυση της ψυχής του. Το αγωνιστικό του σθένος, την ψυχική του αντοχή, το κάλλος του, τα αντλούσε από την μεγάλη δεξαμενή που αποτελείτε όλοι σας – ολόκληρος ο κυπριακός λαός. Για αυτό τη συνέχεια την βλέπουμε σήμερα και θα την βλέπουμε πάντοτε –αρκεί να υπάρχει ενότητα– ολοένα πιο δυνατή, πιο αποφασιστική επάνω στα δικά του βήματα. Αλλά αυτό είναι το θαύμα. Να δυναμώνεις και να αντρειεύεσαι τότε ακριβώς που κινδυνεύεις να χάσεις αυτά που αγαπάς, όμως να ξέρεις πως είναι δικά σου, κατάδικά σου. Και να τους δίνεις την χροιά του ακατάλυτου και του αιώνιου
Γιάννης Ρίτσος, “Ύμνος και θρήνος για την Κύπρο” Νησί πικρό, νησί γλυκό, νησί τυραγνισμένο κάνω τον πόνο σου να πω και προσκυνώ και μένω. Εσύ της θάλασσας ρυθμός, ολάνθιστο κλωνάρι, πώς σου μαδήσαν τ΄άνθια σου διπλοί, τριπλοί βαρβάροι. Τι θλιβερά που σεργιανάν τριγύρω σου τα ψάρια κι αντίχριστοι να παίζουνε την τύχη σου στα ζάρια. Κουράγιο, μικροκόρη μας, που μας εγίνης μάνα Ύμνος και Θρήνος της ζωής κι ανάστασης καμπάνα. Πηγές: https://itzikas.wordpress.com https://www.logografis.gr https://www.iefimerida.gr